خطرات شیمیایی موجود در آزمایشگاه‌ها یکی از مهم‌ترین چالش‌هایی هستند که سلامت کارکنان آزمایشگاهی را با خطرات جدی مواجه می‌سازند. برای داشتن ایمنی در آزمایشگاه و مقابله با خطرات بالقوه‌ی موجود، آشنایی با این خطرات و آموختن راه‌های مواجهه با آنها، امری ضروری است. در این مقاله قصد داریم شما را با خطرات شیمیایی موجود در آزمایشگاه‌ها آشنا کرده و راه‌های تامین امنیت در آزمایشگاه را آموزش دهیم.
خطرات شیمایی چگونه سلامت کارکنان را با خطرات جدی مواجه می‌سازند؟
آزمایشگاه‌های شیمی جزو محیط‌هایی هستند که به دلایل مختلف، احتمال بروز حادثه در آنها بسیار زیاد است. مهم‌ترین خطراتی که سلامت کارکنان آزمایشگاهی را تهدید می‌کنند، شامل خطرات فیزیکی، خطرات شیمیایی و خطرات ناشی از کار با دستگاه‌های آزمایشگاهی می‌شوند.
در نظر داشته باشید که دستگاه‌های آزمایشگاهی شامل تجهیزات متفاوتی می‌شوند. برخی از تجهیزات عمومی مانند ترازو آزمایشگاهی، عمدتا خطری ندارد؛ اما برخی تجهیزات مانند سانتریفیوژ قادر به ایجاد خطرات جدی هستند.
خطرات شیمیایی آزمایشگاهی، ناشی از کار با مواد شیمیایی خطرناک هستند و همه‌ساله سبب بروز حوادث ناگواری در آزمایشگاه‌های شیمی می‌شوند. در کنار حوادثی که به‌محض رخ دادن، آسیب‌ها و خسارات خود را بروز می‌دهند، حوادث دیگری نیز وجود دارند که آسیب‌‌های ناشی از آنها به سرعت خود را نشان نمی‌دهند و در بلندمدت باید منتظر عوارض آن ها بود.
به‌منظور پیشگیری از بروز این حوادث و تامین امنیت در آزمایشگاه‌ها، آشنایی با خطرات شیمیایی و روش‌های مقابله با آنها از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. به همین دلیل، سازمان‌ها و نهادهای مرتبط جهانی دست‌به‌کار شده و با تدوین استانداردها و دستورالعمل‌های مشخص، سعی در پایین‌آوردن ریسک بروز حادثه و تامین ایمنی در آزمایشگاه کرده‌اند. در ادامه به معرفی این استانداردها و دستورالعمل‌ها پرداخته و مهم‌ترین نکات موجود در این زمینه را معرفی می‌کنیم.
استاندارد برچسب‌گذاری مواد شیمیایی در آزمایشگاه
بر اساس استانداردهای ایمنی آزمایشگاهی (OSHA) در خصوص مواجه با خطرات مواد شیمیایی موجود در آزمایشگاه، برچسب‌گذاری تمام مواد شیمیایی ضروری است. این برچسب‌ها باید از هر طرف ظرف قابل رویت بوده و کارکنان بتوانند آنها را مشاهده کنند. برچسب‌های چسبانده شده روی ظروف مواد شیمیایی باید حاوی اطلاعات مواد موجود در ظروف بوده و خطرات ناشی از آنها را به‌صورت دقیق مشخص کرده باشند. آشنایی با این برچسب‌ها و توجه به مفهوم آنها، یکی از مهم‌ترین اصولی است که به برقراری ایمنی در آزمایشگاه کمک کرده و نقش بسیار مهمی در تامین امنیت و سلامت کارکنان خواهند داشت.
استانداردهای ذخیره‌سازی مواد شیمیایی برای تامین ایمنی در آزمایشگاه
برای کاهش احتمال بروز حادثه و افزایش ایمنی در آزمایشگاه، کارکنان آزمایشگاهی باید با ماهیت مواد شیمیایی آشنایی کامل داشته و از پیامدهای ناشی از ریختن یا انفجار آنها مطلع باشند. قانون بسیار مهم و نجات بخشی که در این زمینه باید درنظر گرفته شود این است که: به هیچ عنوان نباید حجم بالایی از معرفها یا واکنشگرها را در محیط آزمایشگاه ذخیره کرد؛ بلکه این مواد باید به مقدار نیاز روزانه یا هفتگی و در ظرف‌های کوچک در آزمایشگاه موجود باشند. نکته‌ی بسیار مهم دیگری که در رابطه با ذخیره‌سازی مواد شیمیایی باید به آن دقت داشت، ذخیره‌ی حلال‌های قابل اشتعال در محفظه‌های مورد تایید NFPA (انجمن ملی حفاظت در برابر حریق) یا یخچال‌های ضدحریق است.
نکات ایمنی به‌هنگام ریختن مواد شیمیایی
مواد شیمیایی موجود در آزمایشگاه یکی از مهم‌ترین تهدیدهایی هستند که همواره سلامت کارکنان را با خطرهای مختلفی مواجه می‌سازند. ریختن این مواد در محیط آزمایشگاه یا روی قسمتی از بدن کارکنان ممکن است سبب بروز حوادثی بسیار تلخ و ناگوار برای این افراد شود؛ از این‌رو برای پیشگیری از بروز چنین حوادثی، باید دستورالعمل‌های موجود در این زمینه به دقت مطالعه و اجرا شوند.
یکی از مهم‌ترین اقداماتی که در صورت ریختن مواد شیمیایی روی قسمتی از بدن باید فورا انجام داد، خارج کردن لباس با احتیاط کامل است. بعد از انجام این‌کار، محل مورد نظر باید فورا با مقدار فراوانی آب شسته شود و در صورت امکان، فرد موردنظر دوش اضطراری بگیرد. البته در‌صورتی که مقدار زیادی ماده‌ی شیمیایی روی لباس ریخته و قسمت زیادی از آن را آغشته کرده باشد، فرد باید فورا زیر دوش آب رفته و همزمان با ریخته شدن آب، لباس‌ها را از تن خود خارج کند.
نکته‌ی بسیار مهم دیگری که در رابطه با مواد شیمیایی موجود در آزمایشگاه و روش‌های کاهش خطرات ناشی از آنها باید مورد توجه قرار گیرد، پاک کردن مواد ریخته شده روی سطوح است. تمامی مواد شیمیایی که روی سطوح مختلف ریخته شده‌اند، باید در سریع‌ترین زمان ممکن و با استفاده از مواد ایمنی مناسب، پاک شوند. سدیم بی‌کربنات و اسیتیک اسید رقیق، از جمله مواد ایمنی پرکاربردی هستند که برای این منظور می‌توان از آنها استفاده کرد.
عدم نگهداری مواد شیمیایی ناسازگار در مجاورت یکدیگر
ناسازگاری مواد شیمیایی با یکدیگر یکی از موضوعات بسیار مهمی است که درصورت عدم توجه به آن، سبب بروز حوادث جبران‌ناپذیری در آزمایشگاه خواهد شد. برای جلوگیری از بروز خطرات ناشی از واکنش‌های ناخواسته میان مواد شیمیایی و برقراری ایمنی در آزمایشگاه، باید اطلاعات جامع و درستی در رابطه با مواد ناسازگار داشته و از قرار دادن این مواد در کنار یکدیگر خودداری کرد. برخی از مواد شیمایی ناسازگار که نباید در مجاورت هم قرار گیرند در جدول زیر معرفی شده‌اند:
| ماده شیمیایی | ناسازگاری |
|---|---|
| استون | اسید نیتریک، اسید سولفوریک، اکسید‌کننده‌ها |
| استیلن | کلر، برم، مس، فلوئور، نقره، جیوه |
| اتیلن | اسید نیتریک، پراکسید هیدروژن |
| اکسید کلسیم | آب |
| نیترات آمونیوم | پودر فلزات، اسیدها، کلرات‌ها، نیتریت‌ها، محلول‌های قابل اشتعال، مواد قابل اشتعال، ترکیبات آلی ریز |
| مواد حاوی آرسنیک | عوامل کاهنده |
| کلر | استیلن، متان، آمونیاک، پروپان، بوتان، هیدروژن، بنزن، پودر فلزات، تربانتین |
| مس | پراکسید هیدروژن، استیلن |
| ید | هیدروژن، آمونیاک، استیلن |
| پتاسیم | آب، تتراکلرید کربن، دی‌اکسید کربن |
| اکسیژن | هیدروژن، مواد جوامد و محلول‌های قابل اشتعال، عوامل کاهنده شامل گازها، گریس، روغن‌ها |
| پراکسید سدیم | اسید استیک گلاسیال، اتانول، متانول، کربن دی‌سولفید، متیل استات، فورفورال، گلیسیرین |
| فسفر سفید | قلیاها، هوا، هالوژن‌ها، اکسیژن، اکسیدهای هالوژن، عوامل اکسیدکننده |
| سولفید هیدروژن | عوامل اکسیدکننده، اکسیدهای فلزی، پودر مس |
| محلول‌های قابل اشتعال | هالوژن‌ها، پراکسید هیدروژن، نیترات آمونیوم، اسید کرمیک، اسید نیتریک |
| پرکلریک اسید | الکل‌ها، روغن‌ها، گریس، پشم، بیسموت و آلیاژهای آن |
| آنیلین | پراکسید هیدروژن، اسید نیتریک |
| کربن فعال | عوامل اکسیدکننده، هیپوکلریت کلسیم |
| نیتریت‌ها | عوامل کاهنده، فسفیدها، نمک‌های آمونیوم، آمیدها |
همان‌طور که در این مقاله نیز گفته شد، مواد شیمیایی یکی از مهم‌ترین خطرات آزمایشگاهی به‌شمار رفته و سلامت کارکنان را با خطرات جدی مواجه می‌سازند. برای برقراری ایمنی در آزمایشگاه و پیشگیری از بروز حوادث تلخ، باید با دستورالعمل‌های کار با این مواد آشنا بوده و نکات ایمنی موجود را مدنظر قرار داد.
